سومین نشست تخصصی از سلسله نشست های عصر فرهنگ ملل با عنوان «تقابل سنت و مدرنیته در کشور پاکستان» عصر یکشنبه شانزدهم آذرماه با سخنرانی پروفسور افتخار عارف حسین، رئیس موسسه فرهنگی اکو و با حضور جمعی از کارشناسان و اصحاب رسانه، در سالن امیرخانی خانه هنرمندان ایران برگزار شد.
رئیس موسسه فرهنگی اکو گفت: کسی از صاحبان علم در شبه قاره هند نبود که زبان فارسی نداند، اما وقتی انگلیس ها آمدند و بر این منطقه سلطه یافتند، نخستین اقدامشان از بین بردن زبان فارسی بود. ظاهراً آنها می خواستند زبان های بومی منطقه را رشد دهند، اما زبان فارسی را که مادر همه زبان ها در منطقه بود، از بین بردند که با این کار، فرهنگ یک منطقه عظیم در خاورمیانه از بین رفت.
به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، سومین نشست تخصصی از سلسله نشست های عصر فرهنگ ملل با عنوان «تقابل سنت و مدرنیته در کشور پاکستان» عصر یکشنبه شانزدهم آذرماه با سخنرانی پروفسور افتخار عارف حسین، رئیس موسسه فرهنگی اکو و با حضور جمعی از کارشناسان و اصحاب رسانه، در سالن امیرخانی خانه هنرمندان ایران برگزار شد.
هر چیز جدیدی، لزوماً مدرن نیست
پروفسور افتخار عارف حسین، ضمن ابراز افتخار و خرسندی از حضور در این نشست، گفت: در زمان ما و در شرق و غرب دنیا به اصطلاحات «فرهنگ» و «مدرنیته» ظلم شده است. مثلاً وقتی در شرق، واژه مدرنیته را به کار می بریم، به سرعت آن تنوع هایی که در عصر ما به عنوان مدرنیته ایجاد شده است به ذهن متبادر می شود. در حقیقت ما نمی توانیم بین «جدید» و «اصل» تفاوت قائل شویم و لزوما هر آن چیزی که جدید است، مدرن نیست.
رئیس موسسه فرهنگی اکو اضافه کرد: در بین فلاسفه، مدرنیته یک پروسه است، نه یک عنوان. پس وقتی راجع به این موضوع صحبت می کنیم، خلط مبحث می شود و فکر می کنیم هر چیزی که از غرب می رسد، مدرنیته است؛ در حالی که ممکن است بعضی از آنها مدرن باشد، ولی الزاما همه آنها مدرن نیست. مثلاً در حوزه شعر، وقتی عصر نیما را بررسی می کنیم از آن به عنوان زمان جدید شعر یاد می کنیم. چیزی که در اشعار نیما مشاهده می شود، این است که با جدایی از سبک کلاسیک، سبک جدیدی را در اشعار خود ایجاد و از لغات متفاوتی استفاده کرد؛ در حالی که بسیاری از شاعران را می بینیم که زبان جدیدی در شعر دارند، اما فکرشان تغییر نکرده است. هنوز هم مشاهده می کنیم که در عصر ما اشعار جدید فارسی نتوانسته اند چیز جدیدی را برای مخاطبان ارائه کنند.
وی گفت: اکنون ما باید به این موضوع بپردازیم که فرهنگ در پاکستان، ایران و منطقه خاورمیانه چطور به سوی مدرنیته آمد. البته من فقط درباره پاکستان سخن می گویم. در جامعه امروز و در همین مکان، آقایان همه کت و شلوار دارند و خانم ها محجبه هستند؛ حالا اگر بگویید این شرق است و آن غرب، در این باره باید ساعت ها صحبت کنیم.
تحولات فرهنگی بعد از جنگ جهانی دوم بسیار سرعت گرفت
افتخار عارف حسین با بیان اینکه «بعد از جنگ جهانی دوم، تحولات فرهنگی به قدری سریع انجام می شود که ما نمی توانیم آن را همراهی کنیم» ادامه داد: فرهنگ و تمدن، دو صورت دارد: متریالیست و ضدمتریالیست. در متریالیست، تغییر و تحول به سرعت و ایجاد می شود، اما در «نان متریالیست» این اتفاق به کندی رخ می دهد؛ همچنان که تغییر و تحول در فکر و اعتقادات انسان ها خیلی کند صورت می پذیرد، اما تحول در اشیاء خیلی سریع ایجاد می شود. مثلاً موبایل ها، کامپیوترها و لوازم مورد استفاده مردم روز به روز در حال تغییرات هستند، اما فکر و فرهنگ مردم این طور نیست.
وی با اشاره به اینکه بعضی از افکار ما در جامعه خودمان بر عقل بنا می شود، گفت: نمی خواهیم درباره مذاهب جهان صحبت کنیم، اما بعضی ادیان و مذاهب در شرق هستند که ضعیف العقیده اند و نمی توانیم دلیل عقلی بر اثبات مذهبشان بیاوریم، ولی هنگامی که درباره مکتب اهل بیت (علیهم السلام) سخن می گوییم، می بینیم همه چیز بر اساس عقل است. اساساً چیزی که خلاف عقل باشد در دین جای ندارد و سخت است که بتوانیم دلیلی برای آن بیابیم.
رئیس سابق فرهنگستان هنر و زبان اردو در کشور پاکستان در ادامه گفت: فرهنگ پاکستان در همه نقاط آن به یک شکل نیست. ما چهار پایه در فرهنگمان داریم که مجموعاً یک فرهنگ پاکستانی را تشکیل می دهند. کشور هند نیز منطقه ای است که 19 زبان در آنجا تکلم می شود. همه آنها هم زبان ملی به حساب می آید و فرهنگ های خاص خود را دارند، اما مردم آنجا در کنار هم و در صلح زندگی می کننند. ما در کشور ایران هم چنین چیزی را می بینیم. جوامعی همچون ایران که دارای فرهنگ بزرگ هستند، می توانند میان دین و فرهنگ تعادل ایجاد کنند و ایران این کار را کرده است.
ایرانیان بین دین و فرهنگ تعادل ایجاد کردند
رئیس موسسه اکو درباره مقاومت و پایداری فرهنگی ایرانیان گفت: عرب ها به هر منطقه ای که وارد شدند، اثر فرهنگی خود را گذاشته اند؛ مثل کشورهای مصر، سوریه، اندلس (اسپانیا) و…. اما فرهنگ ایران آن قدر قوی بود که بعد از ورود دین اسلام هم آن فرهنگ را از دست نداد و توانست میان فرهنگ و دین تعادل ایجاد کند و این کاری بزرگ است که جای تحقیق دارد.
وی خاطرنشان کرد: در سال 712 میلادی دقیقاً زمان خلافت امویان که امرای اموی به نقاط مختلف می رفتند، محمدبن قاسم از امرای اموی به پاکستان آمد که آثارش همچنان وجود دارد. بعد از او امرای دیگری از جمله شهاب الدین قاری به پاکستان آمدند که قاری همانجا ماند و با ورود او سلطنت غلامان آغاز شد و سپس حکومت های دیگری آمدند و سرانجام حکومت مغول آمد و در پاکستان تشکیل حکومت داد. بعد از مغول ها، هندوها برای حکومت آمدند؛ در حالی که تمام این مذاهب و فرق در همین منطقه پاکستان زندگی می کردند.
افتخار حسین تأکید کرد: منطقه پاکستان تمدن خاص سِند را داشته است. پاکستان تمدنی بسیار قدیمی دارد که می تواند با تهذیب مصر و تهذیب کاشان برابری کند. پس از آمدن مسلمان ها به منطقه پاکستان، این اقوام باهم مذاکره کردند و زبان فارسی به عنوان زبان رسمی انتخاب شد.
وی افزود: در آن زمان، تمام آثار مکتوب در پاکستان به زبان فارسی بود. کتاب های اصیل ادبیات فارسی در خود شبه قاره نوشته شده است. بعد از ابوالقاسم فشاری، کتابی درباره صوفیه توسط سیدعلی هجویری به نام کشف المحجوب نوشته شده است. بعد از این کتاب، هر کتابی که درباره صوفیه نوشته شده، به زبان فارسی است. تمام کتاب های علوم اسلامی اعم از حدیث، سیره، اخلاق، فقه، عرفان و کتب تاریخی، به زبان فارسی نوشته شده است. حتی دروس نظامی که در مدارس منطقه ما رایج بود نیز به زبان فارسی تدریس می شد.
انگلیسی ها زبان فارسی را در شبه قاره از بین بردند
رئیس موسسه فرهنگی اکو در ادامه این بحث گفت: کسی از صاحبان علم در منطقه ما نبود که زبان فارسی بلد نباشد، اما وقتی انگلیس ها آمدند و سلطه یافتند، نخستین اقدامشان از بین بردن زبان فارسی بود. ظاهرا انگلیس ها می خواستند زبان های بومی منطقه را رشد دهند، اما زبان فارسی را که مادر همه زبان ها در منطقه بود، از بین بردند و به همین خاطر، فرهنگ یک منطقه عظیم در خاورمیانه از بین رفت.
افتخار عارف حسین در پاسخ به سئوالی درباره تفاوت های فرهنگی در قدیم و حال حاضر گفت: همه سلاطین بر این عقیده اند که در هر زمان تمدنی وجود دارد که بر همه تمدن های کوچک غالب است و بدون وجود آن باقی ماندن تمدن های کوچک امکانپذیر نیست. سبک و سیاق اشیا ء پیرامون ما در همین تهران نشان دهنده وجود تمدنی است.
وی اضافه کرد: برخی نشانه های فرهنگی وجود دارد که دچار تغییر و تحول شده است. من مثال هایی درباره منزل خودم به کار می برم. مثلاً ما در قدیم با دست غذا می خوردیم، اما الان با قاشق غذا می خوریم؛ ما برای صرف غذا سفره ای پهن می کردیم که روی آن اشعار فارسی نوشته شده بود و قالیچه ای بر دیوار منزل داشتیم که آن هم اشعار فارسی داشت و روی زمینی که قالی داشت می نشستیم و غذا می خوردیم. خانه هایی که قبلاً داشتیم یک حریم خصوصی بود که در آن خانم ها به راحتی زندگی می کردند، بخشی از آن به خانواده اختصاص داشت و فضایی هم مخصوص میهمان ها بود، اما الان همه در یک اتاق هستند.
پایداری فرهنگی ایرانیان قابل ستایش است
رئیس فرهنگستان هنر و زبان اردی پاکستان ادامه داد: در جامعه امروز، ما در اتوبوس، مترو، هواپیما و… سوار می شویم و ساندویچ و غذاهای آماده می خوریم و خانم ها در مایکروفر غذا می پزند. ما برای جدا شدن از یکدیگر به جای خداحافظی، از واژه «بای بای» استفاده می کنیم و …. جشن تولدها در قدیم به سبک متفاوتی برگزار می شد که اکنون رایج نیست. بسیاری از رسومی که در جوامع امروزی رایج است در 50 سال گذشته دیده نمی شود؛ مثل ولنتاین و…. این نشان می دهد که تمام تشریفات ما عوض شده است. اکنون که دنیا به یک دهکده جهانی تبدیل شده، نباید نابود شویم، بلکه باید راهی برای ماندن پیدا کنیم.
وی در پاسخ به این سئوال که آیا کشور پاکستان در بخش معنوی فرهنگ هم دچار تغییر و تحولات شده است، گفت: این که دین می تواند یک فرهنگ را حفظ کند در پاکستان هم کاربرد دارد. دقیقاً این طور است که دین یک فرهنگ را زنده و آن را حفظ می کند. به عنوان مثال ما می بینیم که الگوها در ژاپن و چین به سمت نیویورک و غرب کشیده شده است و کم کم فرهنگ اصیل خودشان در حال از بین رفتن است، اما تنها فرهنگی که در منطقه ما پایدار مانده، فرهنگی است که شما (ایرانیان) داشتید؛ چرا که دین داشتید. در پاکستان هم این تفاوت فرهنگی را احساس می کنیم و اگر بخواهیم فرهنگمان را در پاکستان حفظ کنیم باید با دین رفاقت ایجاد کنیم.
وی در پاسخ به سئوال دیگری مبنی بر اینکه در کشور پاکستان در کدام بخش ها سنت جلوتر است و در کدام بخش ها مدرنیته، گفت: نمی توان هر چیزی را که با گذشته ما مرتبط است، سنت بدانیم؛ بلکه سنت آن روایتی است که متعلق به افاده باشد و چیزی که آن، اصل و اساس زندگی افراد به آن مربوط باشد. مثلاً تصور کردن توحید و آن اثری که توحید در جامعه می گذارد، نشانه هایی را در معاشرت ما ظاهر می کند. خوشنویسی ما به خاطر جایگزین شدن کامپیوتر در حال از بین رفتن است. هنر خوشنویسی در ایران هم پس از انقلاب، مجدداً احیا شد و الان هنرمندان پاکستانی از خوشنویسی های ایرانی در نقاشی هایشان استفاده می کنند. در کل باید گفت هر چیزی که به دین مربوط باشد، باقی می ماند؛ در حالی که چیزهای دیگر از بین می رود.
رئیس موسسه فرهنگی اکو در پاسخ به سئوال دیگری که آیا سبک معماری در پاکستان مدرنیته است یا سنتی پیش می رود، ادامه داد: در کشور پاکستان اغلب این گونه است که وقتی می خواهند ساختمان یا مرکزی دولتی و یا مسجدی را بنا کنند از سبک معماری اسلامی استفاده می شود، اما یک شهروند پاکستانی برای ساختن یک ساختمان از اروپا نقشه می گیرد و آن را اجرا می کند.
افتخار عارف حسین در پاسخ به این سئوال که ساز و کارهای حفظ سنت ها در پاکستان چگونه است و شما چطور سنت ها را حفظ می کنید، گفت: علوم و فنونی که در خود قدرت رشد و نمو دارند، توسط هیچ دولتی از حرکت باز نمی ایستند و مردم آن را برای رشد علمی خود فرا می گیرند. دولت می تواند برای پیشبرد اهداف به ادبا پول بدهد، اما جلوی علم را نمی تواند بگیرد. قلم و جوهر و سرود و نغمه باقی می مانند و دولت ها فقط می توانند برای ترویج این علوم کاری انجام دهند.
اعراب، پول دارند اما نمی توانند یک ادیب بزرگ پرورش دهند
وی در ادامه این مبحث گفت: کویت، عربستان و قطر هم، پول و قدرت دارند، اما آیا توانسته اند تاکنون یک ادیب یا یک شاعر بزرگ پرورش دهند؟ این جوهر خود انسان است که رشد می کند و شما خیلی خوش اقبال هستید که 5 شاعر نام آور همچون فردوسی، حافظ، سعدی، خیام و عطار دارید.
سئوال بعدی اینطور مطرح شد که زبان اردو تا چه اندازه از زبان انگلیسی تاثیر پذیرفته است؟ افتخار عارف حسین در پاسخ به این سئوال گفت: استعمار، شکل های مختلفی دارد؛ سیاسی، فرهنگی، مذهبی و …. در حال حاضر چون همه علوم پیشرفته به زبان انگلیسی است، همه کشورها این زبان را فرا می گیرند. شما در چین و فرانسه و برخی کشورهایی که رقیب زبان انگلیسی بودند می بینید که به طرز عجیب و غریبی به زبان انگلیسی سخن می گویند و به این نوع سخن گفتن خود فخر می کنند. در زبان اردو هم همین طور است. ما در ایران هم می بینیم که جوان های شما زبان انگلیسی را فرا می گیرند؛ چرا که می خواهند علوم پیشرفته را فرا بگیرند. اکنون، زبان بین الملل اقتصاد، طب، مهندسی و تمام علوم پایه و پیشرفته به زبان انگلیسی است. قبلا این فنون به زبان های عربی و فارسی بود، اما اکنون زمان از آنِ زبان انگلیسی است. من در تهران در کتابخانه ها و کتابفروشی ها می بینم که تعداد زیادی کتاب های انگلیسی به زبان فارسی ترجمه و چاپ می شود، اما در نقطه مقابل کمتر این اتفاق می افتد.
از اینکه نتوانستم برای زبان اردو کاری کنم خجالت می کشم
وی در پاسخ به این سوال که زبان دوم پاکستان (انگلیسی) تا چه اندازه بر فرهنگ این کشور تاثیر گذاشته است، گفت: این برای بنده خجالت آور است که نتوانستم حق زبان ملی پاکستان (اردو) را طوری که شایسته بود، ادا کنم؛ چون 10 سال مسئول موسسه زبان و فرهنگ اردو بودم و اکنون نیز مسئولان ما نتوانسته اند کاری شایسته انجام دهند.
افتخار عارف افزود: در ایران می بینم که شما توانسته اید برای بسیاری از کلمات، واژه های معادل فارسی جایگزین کنید و در راه حفظ فرهنگ و زبان فارسی بسیار محکم هستید. با این وجود همچنان کاستی هایی وجود دارد. جوانی که به زبان و فرهنگ خود فخر نکند، نمی تواند در آن جامعه رشد کند.
آخرین سئوالی که در سومین نشست عصر فرهنگ ملل مطرح شد، این بود که آیا زبان ها برای رشد و پیشرفت نباید از یکدیگر وام بگیرند و باید فقط بر مبانی خود استوار بمانند که رئیس موسسه فرهنگی اکو در پاسخ گفت: من با مثال برایتان می گویم که شما در زبان فارسی برای مرکز درمانی واژه «بیمارستان» را انتخاب کردید؛ در حالی که ما در زبان اردو واژه شفاخانه را پسندیدیم و آن را استفاده می کنیم و این بستگی به انتخاب شما دارد.