وقف كتاب
كتاب ارزشمندترين و وفادارترين دوست و قرين هر انسان است. ارزش كتاب آن موقع رخ مي‌نمايد كه پيچيده‌ترين مشكل فكري و معنوي انسان با مطالعه آن رفع شده، بر علم و كمال انسان افزوده مي‌گردد، لذا عالمان و انديشمندان ارزش كتاب را دانسته، براي آن قدري عظيم و ارزشي والا قائل بوده و هستند. آنان در پي آن بوده و هستند كه همان گونه كه خود استفاده‌هاي بسيار از فيض آن برده‌اند، ديگران نيز از آن بهره ببرند. بر اين اساس است كه خيل عظيمي از عالمان كتاب‌هاي خود خصوصا خطي و منحصر به فرد را وقف اماكن و افراد كرده‌اند تا آنان نيز از آنها بهرمند گردند. موارد زير از اين نمونه است:
الف. وقف كتاب براي طلاب و طالبان علم
1. عالم فاضل محقق جليل آيت‌الله مهدي امام جمعه شهرضايي در حدود 1205 متولد و در 1281 ق وفات يافت. وي در اصفهان خدمت حاجي كلباسي و سيدحجه الاسلام شفتي و در نجف خدمت شيخ محمدحسن اصفهاني صاحب جواهر الكلام تلمذ كرد تا به مقام اجتهاد رسيد.
از اين مجتهد والامقام كتاب هاي متعددي به يادگار مانده است كه از آن جمله مي‌توان به كتب زير اشاره كرد:
– رساله در وجوب عيني نماز جمعه.
– رساله در صحيح و اعم.
– رساله در روزه (به فارسي).
– رساله در غصب.
– رساله در احياء موات.
– رساله در غنا.
– رساله در اين كه حسن و قبح عقلي است.
– رساله در واجبات نماز.
– رساله در نماز مسافر.
– رساله در طهارت.
– رساله در غسل و تيمم.
– رساله در منافيات نماز.
– شرح شرايع در 7 مجلد.
– كتابي در مسائل تقليد.
– كتابي در فقه به فارسي، و غيره.
اين مرد فرزانه تمام كتاب‌هاي خويش را وقف طلبه‌هاي علوم ديني كرد.
2. عالم فاضل متقي آيت‌الله محمدباقر پيش نماز مسجد شاه اصفهان از علماي ازكياء، كتب بسياري از فقه و اصول و اخبار و غير آن بر طلاب وقف نمود كه متاسفانه اكثراً از حالت موقوفه خارج شده (است. وي) در سال 1123 وفات يافته، در بقعه تكيه آقا رضي اصفهان مدفون شد.
ب. وقف كتاب براي كتابخانه ها
1. در مرداد ماه سال 1389 ش رهبر معظم انقلاب اسلامي، 1595 نسخه كتاب خطي به كتابخانه آستان قدس رضوي اهداء كردند. به دنبال آن، رئيس سازمان كتابخانه ها، موزه‌ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي اعلام داشت: مقام معظم رهبري، حضرت آيت‌الله خامنه‌اي با وقف بيش از يازده هزار نسخه كتاب به موزه رضوي، بزرگترين واقف كتاب‌هاي خطي در تاريخ فعاليت آستان قدس رضوي هستند.
2. مرحوم حجه الاسلام حاج سيدمرتضي سبط يكي از شخصيت‌هاي ممتاز روحاني و از فقها و دانشوران بلند پايه مشهد بود. وي به سال 1273 هـ.ش در نجف اشرف به دنيا آمد و در محيط فضيلت و پرهيزگاري پرورش يافت. پس از گذراندن تحصيلات مقدماتي، سطوح را نزد استادان حوزه علميه نجف همچون والد معظم خود فرا گرفت. سپس در سال 1308 به مشهد آمد. در مشهد علاوه بر تحصيل، به تدريس علوم ديني مشغول شد و مورد اعتماد اهالي اين ديار گشت. آن عالم وارسته، چهره‌اي گشوده، نگاهي نافذ، گفتاري ساده و روحيه‌اي صبور و با حوصله داشت. وي كه دوران عمر 74 ساله خود را در راه دين و خدمت به خلق سپري ساخته بود. در هشتم تير 1347دار فاني را وداع گفت و با تجليل تمام و تاثر فراوان در رواق دارالسياده حرم مطهر رضوي آرميد.
پسران صالح او با توافق مادر نيكوكار و خواهر صالحه خود، طبق وصيت پدر، كتابخانه شخصي ايشان را كه ده‌ها كتاب چاپي ناياب و نسخه‌هاي خطي داشت، با اينكه در آن زمان بالغ بر يكصد هزار ريال ارزش داشت و باز‌ماندگان به پول آن نياز داشتند، وقف كتابخانه آستان قدس رضوي نمودند.
3. آيت‌الله شيخ محمد ركعي جوادي فرزند مرحوم عباسعلي از علماء اعلام بود كه در قم رحل اقامت افكنده، شب و روز را به عبادت و بندگي خداي تعالي مي‌گذراند. وي در سال 1343 هـ.ق از رضائيه به قم آمده، از محضر و درس و بحث مرحوم آيت‌الله حائري استفاده كرد. آنگاه به تدريس متون فقه و اصول و تربيت عده‌اي از محصلان پرداخت تا آنكه در ذي‌الحجه 1392 – كه خود نيز آن را پيش‌بيني كرده بود- دعوت حق را لبيك اجابت گفته، به سراي جاودان خراميد. آن مرحوم بنابر گفته آيت‌الله العظمي نجفي مرعشي (ره) در زهد و تقوا سلمان عصرش بود و تا آخر عمرش در يك منزل مخروبه اجاره‌اي سكونت داشت. وي تعدادي كتب نفيس خطي داشت كه بنا بر وصيتش وقف كتابخانه آيت‌الله العظمي نجفي شد.
4. مرحوم آيت‌الله حاج شيخ عبدالحسين عالم زاده شوشتري در سال 1292 هـ.ش در خانواده‌اي اهل علم و اصالتا شوشتري متولد شد. تحصيلات خود را در حوزه‌هاي علميه شوشتر و نجف اشرف گذراند و پس از پايان تحصيلات و دريافت شش مدرك اجتهاد از آيات عظام نجف اشرف، مشهد و شوشتر، به نشر احكام اسلام و آگاه نمودن مردم به وظايف شرعي خويش همت گمارد، همچنان كه به تدريس و تاليف نيز اشتغال داشت.
از وي 22 اثر به جاي مانده كه از آن جمله است:
– شرح رساله ذهبيه حضرت امام رضا (ع) به نام تابشي از خورشيد.
– الدلائل القطعيه علي الخلافه العلويه (امام شناسي از راه برهان قطعي) در سه جلد
– منطق الاديب في شرح التهذيب، اثر ملا سعد تفتازاني، در علم منطق به فارسي ساده.
– الشجره الادبيه في قاعد الصرف و النحو.
– الهدايه في شرح مطالب الكفايه.
– اصول الاستنباط في اصول الفقه و تاريخه
آيت‌الله عالم زاده پس از سال‌ها خدمت، تدريس و تبليغ، سرانجام در پي كسالت و در سن 86 سالگي دار فاني را وداع گفت. پيكر پاك او را در زادگاهش شوشتر به خاك سپردند.
مجموعه نفيس كتابخانه شخصي ايشان مشتمل بر يك نسخه قرآن خطي، 42 نسخه كتاب خطي، 122 نسخه كتاب چاپ سنگي و 187 نسخه كتاب چاپي و چاپ سربي، در سال 1376 وقف كتابخانه آستان قدس رضوي شد.
5. مرحوم آيت‌الله سيدمحمدباقر حجت طباطبايي، در سال 1298 هـ.ش در كربلا و در بيت علم و فضيلت، از مادري از سلاله مرحوم سيدبحر العلوم و پدري مجتهد متولد شد. دو عموي ايشان آقا سيدحسن و آقا سيدعبدالحسين حجت طباطبايي از مراجعه تقليد در كربلا بودند. وي نوه مرحوم آيت‌الله العظمي آقا سيدعلي طباطبايي صاحب رياض المسائل بود. او پس از تحصيل مقدمات و سطوح به نجف اشرف مشرف گرديد و در درس دوره اول خارج مرحوم آيت‌الله العظمي خويي شركت نمود. پس از تكميل آن دروس به كربلا بازگشت. سپس در درس استاد آيت‌الله العظمي ميلاني شركت كرد و به درجه اجتهاد نايل گرديد. حضرات آيات عظام سيدابوالحسن اصفهاني، حاج شيخ محمدكاظم شيرازي و حاج سيدحسين بروجردي نيز به ايشان اجازه اجتهاد دادند. وي در 25 سالگي به مشهد مقدس مشرف شد و در آنجا به تدريس پرداخت. اين عالم زاهد و متقي و رويگردان از دنيا، در دي ماه 1380 دعوت حق را لبيك گفت و به سراي معبود شتافت. پيكر پاكش پس از تشييع با شكوه، در صحن آزادي حرم مطهر امام رضا (ع) به خاك سپرده شد.
بيت معظم ايشان، كتابخانه آن مرحوم را كه مشتمل بر بيش از دو هزار جلد كتاب بود در مرداد 1382 وقف آستان قدس رضوي كرد.
6. در سده‌هاي گذشته كه صنعت چاپ وجود نداشت، يكي از كارها استنساخ بوده است. اگر كتابي بسيار ارزشمند بود، عالمان و انديشمندان – با تمام مشغله‌‌هاي فكري و علمي كه داشتند – راسا به استنساخ آن همت مي‌‌گماردند و با وسواسي خاص آن را دقيقا مطابق نسخه اصلي رونويسي مي‌كردند. برخي از عالمان چنين نسخه‌هايي را كه با وقت زياد و رنج بسيار تهيه شده بود وقف مي‌كردند. آيت‌الله احمد يزدي مشهدي از اين علماء بود. وي كه عالمي ديني، خطيبي توانا و از ائمه جماعت و اهل منبر در مشهد رضوي بود، كتاب بحارالانوار را به خط خود نوشت و آن را وقف كتابخانه آستان رضوي كرد. از آثار علمي او مي‌توان به كتاب‌هاي زير اشاره كرد:
– نواميس العجب در شرح زيارت رجب
– نواميس العرفان در شرح صلوات شعبان
– الباقيات الصالحات
– بحرالدموع (مقتل فارسي)
– سماء الغزوات
– الشموس المضيئه
– المعضلات
– خزائن الانوار
– الحجج
– الحقائق؛ تفسير سوره الفجر
– مغناطيس الابرار.
اين عالم وارسته در سال 1310 هـ . ق در مشهد درگذشت.
7. برخي از عالمان ديني براي بالا بردن سطح علمي فرزندان و نوادگان خود، همچنين محفوظ ماندن تاليفات خود كه با زحمات فراوان نگاشته بودند، اصل نسخه را وقف خاندان خود مي‌كردند. از جمله مرحوم آيت‌الله جمال‌الدين سيدحسن عريضي خراساني كه از بزرگان علماي اماميه در سده سيزدهم و از مجاوران حائر شريف حسيني بود.
از تاليفات وي مي‌توان به اصول جوامع العلوم يا جوامع العلم اشاره كرد كه در چهار مبحث: شناخت رب، شناخت نفس، شناخت احكام و شناخت چيزهايي كه انسان را از دين خارج مي‌كند بحث مي‌كند و در سال 1240 هـ. ق تاليف شده است. اين عالم وارسته برخي از تاليفات خود را در سال 1247 هـ .ق وقف اولادش كرده است.
ج. وقف لوازم كتاب
در طول تاريخ عالماني را سراغ داريم كه اموالي را براي خريد كاغذ، مركب، قلم و ديگر وسائل كتابت وقف مي‌كردند تا خطاطان و نسخه‌نويسان با آرامش خاطر به استنساخ نسخه‌هاي خطي بپردازند. با ورود صنعت چاپ، اين گونه وقف‌ها جاي خود را به وقف اسباب و لوازم چاپ داد. از جمله مورد زير شايان ذكر است:
مرحوم آيت‌الله حاج آقا حسين خادمي و مرحوم آيت‌الله حاج شيخ مرتضي اردكاني با اجازه مرجع بزرگ زمان مرحوم آيت‌الله العظمي بروجردي كتاب رسائل شيخ انصاري را تصحيح كرده، نسخه‌اي مصحح و منقح از آن را چاپ مي‌كنند. آنان پس از چاپ كتاب، عين كليشه‌ها را كه بالغ بر 793 قطعه است با شرائطي وقف مي‌نمايند.
وقفنامه اين وقف در تاريخ 16 شوال 1375 هـ . ق برابر با خرداد 1335 هـ .ش تنظيم شده و به امضاي واقفان رسيده است. مرحوم آيت‌الله العظمي گلپايگاني نيز به عنوان وكالت در اجراي صيغه وقف و نيز مرحوم آيت‌الله العظمي حاج شيخ مرتضي حائري به عنوان شاهد بر وقف مشخص شده‌اند.
آيت‌الله سيدحسين خادمي در آبان ماه 1280 در اصفهان به دنيا آمد. پس از فراگيري مقدمات، براي تكميل تحصيلات به نجف رهسپار و سالي چند در حوزه علميه آنجا به تحصيل پرداخت. سپس به اصفهان بازگشت و رئيس حوزه علميه اصفهان شد. آثار قلمي ايشان از اين قرار است:
1. بحث خاتمه برائت و استصحاب و تعادل و تراجيح و از اول مباحث الفاظ تا مقدمه واجب (در اصول)
2. لباس مشكوك تا قواطع صلاه
3. رساله در عدم ارث زوجه مطلقا از غير منقول
4. حواشي متفرقه در فقه: كتاب طهاره و صلاه و زكاه حاج آقا رضا همداني و نيز حواشي بر كتب اصول
5. رهبر سعادت (دو مجلد).
عمر با بركت اين عالم فرزانه در 20 اسفند 1363 به پايان رسيد و پيكر پاك او در جوار بارگاه ملكوتي حضرت رضا (ع) به خاك آرميد.
واقف ديگر كليشه‌ها مرحوم آيت‌الله حاج شيخ مرتضي اردكاني از علماء اعلام و آيات عظام معاصر اصفهان بود. وي در فروردين ماه 1287 هـ . ش در اردكان متولد شد و در سن 15 سالگي به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر عالمان اين شهر استفاده‌‌ها برد. اين عالم جليل داراي تاليفات علمي ارزنده‌اي است كه برخي از آنها عبارت است از:
1. غنيه الطالب (تعليقه بر مكاسب در 5 جلد)
2. كتاب القضاء و الشهادات
3. رساله در اجتهاد و تقليد
4. كتاب الديات
5. كتاب الصوم
6. رساله در عدم تماميت قاعده “تسامح در ادله سنن”
7. رساله قول فصل در رد سي فصل حاج كريم خان رئيس طائفه شيخيه (به فارسي)
8. حاشيه بر عروه الوثقي
9. رساله در قاعده “لاضرر
10. رساله في الكر
11. تقريرات فقه و اصول مرحوم آيت‌الله آقا سيدمحمد نجف آبادي
12. شرح خلاصه الاصول مرحوم آيت‌الله سيدصدرالدين صدر
13. رساله في الجماعه
14. داور داوري يا كسر كسروي در رد كسروي.
اين عالم محقق در آخرين روز تابستان 1375 دارفاني را وداع كرد و در زادگاه خود به خاك سپرده شد.
2. وقف كتابخانه
كتابخانه مكاني براي ارائه مطالب ارزنده به طالبان علم و كمال است كه محيطي آرام و پربار را براي آنان فراهم مي‌سازد. در كتابخانه گاه منابعي وجود دارد كه دسترسي به آنها در خارج از كتابخانه سخت و يا غير ممكن است.
شاخص اصلي تمدن، فهم و كمال هر كشور را نيز به وجود كتابخانه‌هاي آن ارزيابي مي‌كنند.
بر همين اساس عالمان و دانشمندان گرانمايه در سده‌هاي اخير در شهرهاي مختلف به راه‌اندازي كتابخانه و وقف آن همت گماردند. از جمله مي‌توان افراد ذيل را نام برد:
الف. حجه‌الاسلام والمسلمين حاج سيدعلي‌محمد وزيري موسوي، فرزند حاج سيدمهدي وزير موسوي. وي به سال 1270 هـ .ش در يزد متولد شد. دروس مقدماتي فارسي و عربي را نزد دايي‌زاده خود معتمد الاطباء آغاز كرد. سپس در مدارس شفيعيه، خان و مطلاي صفدرخان از حوزه درس حضرات آيات حاج ميرزا سيدعلي موسوي لب خندقي، حاج شيخ غلامرضا فقيه خراساني (يزدي) و حاج شيخ آيت‌اللهي تفتي بهره برد. وي همچنين براي كسب علم به شهرهاي مختلف ايران و عراق سفر كرد و از محضر استاداني بزرگ استفاده كرد. مرحوم وزيري در احياء حوزه علميه يزد پس از شهريور 1320 نقشي ارزنده داشت. ايجاد كتابخانه وزيري در سال 1334، احياء مسجد جامع يزد، تشكيل هيات حاميان مسجد جامع كبير، ايجاد جامعه و مدارس تعليمات اسلامي يزد در سال 1334 و نشر آثار اسلامي از طريق كتابخانه وزيري از اقدامات ارزنده وي است. اين عالم تلاشگر كتابخانه وزيري را در سال 1348 با مجموع 21267 نسخه كتاب چاپي و خطي (3300 خطي و 17967 چاپي) وقف آستانه مقدسه كرد، ولي شرط كرد كه كتابخانه در يزد بماند.
مرحوم وزيري در سوم ارديبهشت 1356 به ديار باقي شتافت و در كنار مسجد جامع يزد به خاك سپرده شد.
در سال‌هاي اخير، اين مجموعه با سه تالار مطالعه در اختيار دانش‌پژوهان شهر يزد قرار گرفته و داراي 3845 عضو است.
ب. مرحوم آيت‌الله حاج آقا محمد بروجردي در شهر بروجرد پا به عرصه گيتي نهاد. وي تحصيلات خويش را در زادگاهش شروع كرد و براي كسب علم و معرفت به قم، مشهد و نجف اشرف عزيمت و از محضر علماي بزرگ اين شهرها كسب فيض كرد. وي سال‌ها در شهرستان بروجرد به امر تدريس، ارشاد و حل مسائل شرعي مردم پرداخت و توفيق يافت تا آثار متعددي را تاليف نمايد كه از آن جمله مي‌توان به كتاب‌هاي مغني المغني، الفقه علي المذاهب الخمسه، اخلاق جاويدان و چندين رساله و مقاله پراكنده ديگر اشاره كرد. او در سال 1367 كتابخانه‌اي را در دو طبقه بنا كرد كه داراي تالارهاي مطالعه مخصوص برادران و خواهران است. وي اين كتابخانه و كتابخانه شخصي خود را در سال 1368 وقف آستان قدس رضوي كرد. آيت‌الله بروجردي در سال 1377 به رحمت ايزدي پيوست.
در حال حاضر كتابخانه وقفي آن مرحوم به عنوان يكي از كتابخانه‌هاي وابسته به آستان قدس رضوي با مجموعه‌اي بالغ بر 21 هزار نسخه كتاب چاپي، به حدود 4000 عضو پژوهشگر و جوياي علم شهر بروجرد خدمات ارائه مي‌كند.
ج. مرحوم آخوند علي بن ابراهيم معصومي معروف به آخوند ملاعلي همداني در سال 1312 هـ . ق در روستاي وفس از توابع همدان به دنيا آمد. در اوايل جواني به همدان رفت و به مدت پنج سال از محضر بزرگان و اساتيدي چون عالم عارف شيخ عمادالدين علي گنبدي كسب فيض كرد. وي در آنجا از حلقه درس آقا ميرزا محمود و آخوند ملاعلي عبدالنبي نوري استفاده برد و قسمتي از فقه و اصول را در محضر آيت‌الله حاج شيخ محمدرضا تنكابني فرا گرفت. در طول اقامت پنج ساله در تهران به تحصيل علم كلام، فلسفه، علوم رياضي و هيئت نيز اهتمام داشت.
آنگاه به قم عزيمت كرد و پانزده سال در حوزه علميه اين شهر نزد اساتيد مشهوري همچون حاجي آخوند هيدجي و حاج شيخ عبدالكريم حائري تلمذ كرد كه البته خود نيز به تدريس اشتغال داشت. مرحوم آخوند در سال 1315 هـ . ش بنا به تقاضاي مردم همدان به آن ديار بازگشت. وي بسيار فعال و پر مطالعه بود و به خاطر داشتن ويژگي‌ها و محاسن اخلاقي و علمي، در مدت كوتاهي محبوب خاص و عام گرديد.
از آثار و خدمات اين بزرگوار بازسازي مدرسه محمدحسين ابن احمد مختاراني، متخلص به “مجرم” همداني بود كه مهمترين حوزه علميه غرب كشور محسوب مي‌شود. انتشار مجله پيك اسلام، تاسيس كتابخانه عمومي غرب در همدان و تاليف 15 اثر از ديگر فعاليت‌‌هاي آخوند همداني است.
آخوند در سال 1324 هـ .ش كتابخانه غرب را به كمك مردم براي استفاده طلاب علوم ديني در يك منزل مسكوني بنيان گذارد و به تدريج منابع قابل توجهي براي آن تهيه كرد. اين كتابخانه با 15 هزار نسخه كتاب چاپي، هزار نسخه چاپ سنگي و سه هزار نسخه خطي به مرور زمان به يكي از بهترين كتابخانه‌هاي غرب ايران تبديل شد. آن بزرگوار در زمان حيات خود مي‌خواست كتابخانه را به وقف آستان قدس درآورد كه اجل مهلت نداد و اين نيت خيرخواهانه با همت حضرت آيت‌الله غياث‌الدين طه محمدي نماينده محترم ولي‌فقيه و امام جمعه همدان انجام شد.